Joel Dorman Steele A Brief History of the United States, Fourth Edition (1885)
wiadomoć i historia. Studium o filozofii Wilhelma Diltheya
1.Dzieje ĹťydĂłw w Polsce Obszerne opracowanie historyczne
Historia Manon Lescaut i kawalera des Grieux
Antonow Sztuka Bycia Szczesliwym
Wignall Kevin Na kogo wypadnie
Check Your English Vocabulary for Human Resources 0747569975
śąuśÂawski Andrzej ZauśÂek pokory
Lauren_Kate_ _Fallen_2 _Tormen
163. Bevarly Elizabeth śÂwić teczne śźyczenia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ściowym kurczeniem się tego zasięgu.
O zasięgu socjalnym języka literackiego decydowały nie tylko czynniki ekonomiczne i ustrojowe.
Czynniki ekonomiczne udaremniły w średniowieczu kontakt szlachty z książką w ogóle, czynniki ekonomicz-
ne i ustrojowe osłabiły udział mieszczaństwa w kulturze od poł. XVII w., one też trzymały od niej z daleka
klasę chłopską. W grę jednak wchodziły także czynniki ideologiczne. One to powstrzymywały duchowień-
stwo od posługiwania się językiem polskim, one właśnie skłaniały szlachtę do posługiwania się językiem ła-
cińskim. Szlachta zaczęła się kształcić masowo dopiero w drugiej poł. XV w. i wtedy też zaczęła się uczyć
łaciny, tak że wreszcie w XVI w. znajomość łaciny wśród szlachty stała się faktycznie obowiązkowa (A. Kar-
bowiak, Wykształcenie szkolne laików, zwłaszcza Piastów od 966 r. do 1364, Przegląd Powszechny 1897,
z. 3, s. 410- 433). Była więc odtąd łacina nie tylko dla duchowieństwa, ale i dla szlachty drugim językiem lite-
rackim. Od początku XVII w. łacina bierze górę nad językiem polskim. Dopiero upadek znaczenia łaciny w
Europie zachodniej, wzrost zaś autorytetu języka francuskiego, wreszcie propaganda na rzecz języka pol-
skiego w szkołach pijarskich doprowadziły w ciągu drugiej poł. XVIII w. do zwycięstwa języka polskiego. Bę-
dzie on od tego czasu wyłącznym językiem literackim polskiego społeczeństwa. (...)
Także więc we wzajemnym stosunku języka polskiego i innych języków stwierdzamy dwa okresy
przełomowe:
" od drugiej poł. XV wieku - wejście łaciny w życie szlachty (początkowo równomiernie z językiem
polskim) w następstwie szybkiego wzrostu kultury szlacheckiej
" załamanie się roli łaciny w poł. w. XVIII. Za cezurę drugorzędną można uważać pierwszą poł. w.
XVII, kiedy ten język wyraznie już góruje nad polskim.
Można się jeszcze zapytywać o rozwój stylów literackich. Zaczynają się one formować już w wieku XV. Ich
opisem zajął się w swojej Historii języka polskiego (t. I, s. 147 i n.) Klemensiewicz. W poł. XVI wieku zacho-
dzą, moim zdaniem, zmiany artystyczne. Rozumiem to tak, że nie powstają wtedy w większej liczbie nowe
style językowe, lecz zmieniają się środki artystyczne, wyzyskiwane w obrębie tych stylów, w związku ze
zmianą poglądów estetycznych. Jest to zmiana tego typu, co zmiana między klasycyzmem a romantyzmem.
Okres od poł. XVII w. do poł w. XVIII jest okresem ubożenia tych środków i więdnięcia stylów skutkiem małej
produkcji literackiej. Od poł. w. XVIII rozpoczyna się na nowo organizacja stylów językowych i środków arty-
stycznych. Ponieważ bardzo intensywnie zaczyna się rozwijać proza, powiększa się liczba stylów języko-
wych.
Spójrzmy jeszcze na rozwój języka etnicznego, tj. języka polskiego, jako całości łącznie z gwarami te-
rytorialnymi i socjalnymi. W okresie najstarszym istnieją tylko dialekty terytorialne i język polski istnieje tylko
poprzez nie. Z czasem się rozwija dialekt kulturalny z zarysem pierwszych norm ponaddialektycznych. (...)
Moim osobistym zdaniem początki dialektu kulturalnego wiążą się z ugruntowaniem monarchii piastowskiej
na przełomie X/XI wieku. Działanie tendencji unifikacyjnych widzę już w Bulli gnieznieńskiej . Od poł. XIV
w. powstaje literatura pisana, z jej wzbogaceniem się w XV w. powstają style językowe. Czynna znajomość
języka literackiego jest przywilejem bardzo małej liczby ludzi wykształconych. Mowa ogółu szlachty nie różni
się w tym czasie od mowy chłopów. Około r. 1500 ważnym zjawiskiem jest dokończenie procesu polszcze-
nia się miast, (...). Sposób mówienia spolonizowanego mieszczaństwa - mam na myśli mieszczaństwo bo-
gate, nie związane ze wsią - (...) to, jeśli nie w wykonaniu, to przynajmniej w intencji, właśnie dialekt kultural-
ny, lokalnie gwarowo zabarwiony. Zapewne też w ciągu XVI wieku zaczął się osłabiać związek mowy za-
możniejszej i kulturalniejszej szlachty z gwarami terytorialnymi, a umacniać z dialektem kulturalnym. W XVII
w. proces ten uległ zahamowaniu. Także w miastach skutkiem ich rozkładu polszczyzna kulturalna się cof-
nęła. Dopiero ok. poł. XVIII w. zaczyna się odbudowa stanu utraconego w XVII w. Czynnikiem decydującym
jest tu rozwój Warszawy (...), która z małego miasta za rządów ostatniego Sasa rozrosła się za panowania
30/103
3. Kształtowanie się polskiego języka literackiego
Stanisława Augusta w duże centrum państwowe i prawdziwą stolicę kulturalną. (...) zaczęły powstawać wy-
specjalizowane sposoby mówienia i pisania, zwane dialektami socjalnymi. Miejsce więc układu poziomego w
języku zaczął zajmować układ pionowy. Dialekty socjalne były w XVIII w. jeszcze tworami słabymi, ale nie
ustający rozwój nauki, rzemiosła, przemysłu i handlu umacniał je coraz bardziej. Wreszcie stopniowe zno-
szenie poddaństwa w ciągu XIX w. zaczęło naruszać spoistość dialektów ludowych, poddając je wpływowi
języka literackiego, ale w zasadzie nawet ostateczne zniesienie poddaństwa w r. 1864 nie stanowiło pod tym
względem przełomu. Można o nim mówić dopiero po r. 1944, kiedy przeobrażenia społeczne związały wieś
ściśle z ogólnym życiem narodu.
A więc w losach języka etnicznego możemy stwierdzić istnienie dwóch okresów przełomowych:
" powstanie polskiego mieszczaństwa na przełomie XV/XVI wieku
" jego odżycie w poł. XVIII wieku.
Aączy się z tym zwiększenie podstaw socjalnych języka literackiego i powstanie dialektów socjalnych.
Jak widać, upadek państwa polskiego w r. 1795 nie znajduje w moim schemacie wyrazu. I on bowiem
nie wpłynął na sytuację gwar i języka literackiego(...). Większe już znaczenie przypisywałbym rokowi 1830.
Trzeba jednak przyznać, że żadna z dostrzeżonych cezur nie zbiega się ściśle ze zmianami językowy- [ Pobierz całość w formacie PDF ]
